یارانه های انرژی و قیمت گذاری ناصحیح سد بزرگ توسعه پایدار و راندمان
ام آی جی تی: یارانه های گسترده انرژی و سیاستهای قیمت گذاری اشتباه، اقتصاد ایران را به دور باطل اتلاف، ناکارآمدی و بحران های زیست محیطی رانده است. راه حل چیست؟
به گزارش ام آی جی تی به نقل از مهر ایران در شمار کشورهایی است که سرانه انرژی مصرفی اش از بسیاری کشورهای توسعه یافته فراتر رفته، اما راندمان و کارایی مصرف انرژی آن پایین و اتلاف منابع، گسترده است. در مرکز این دور باطل، دو سیاست عمده قرار دارد یکی یارانه بی حساب انرژی و دیگری قیمت گذاری نامتناسب با واقعیت اقتصادی. این سیاستها که عمدتا با نیت پشتیبانی از اقشار لطمه پذیر و تنظیم قیمت های داخلی وضع شده اند، حال به یک بحران عمیق اقتصادی، زیست محیطی و حتی امنیتی انجامیده اند؛ بحرانی که نه فقط پایدار نیست، بلکه معیشت و آینده کشور را تهدید می کند.
یارانه های انرژی؛ از هدفمند کردن تا انحراف بزرگ
پرداخت یارانه به انرژی در ایران سابقه ای حداقل هفت دهه ای دارد. دولت ها، چه در زمان وفور نفت و چه در عصر تحریم، با انگیزه پشتیبانی از طبقات پایین و کنترل تورم، انرژی را با قیمتی بسیار پایین تر از ارزش واقعی آن عرضه نموده اند. اما واقعیت تلخ اینجاست که یارانه انرژی بجای حمایت هدفمند، به دست پرمصرف ترین اقشار و صنایع رسیده و سهم کمی از آن به دهک های پایین رسیده است. طبق آمار رسمی (گزارش مرکز پژوهش های مجلس و صندوق بین المللی پول)، ایران سالانه بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار یارانه پنهان انواع انرژی (بنزین، گازوئیل، گاز طبیعی و برق) می پردازد؛ رقمی که حتی گاهی از کل درآمد نفتی کشور هم فراتر می رود. این بدان معناست که دولت در عمل، منابع کلان ملی را صرف پایین نگه داشتن مصنوعی قیمت انرژی می کند؛ منابعی که می توانست صرف گسترش زیرساخت، آموزش، سلامت و حمایت هدفمند از اقشار لطمه پذیر شود.
قیمت گذاری نادرست؛ نقش کلیدی در تخریب انگیزه ها و رشد اتلاف انرژی
در ایران، قیمت انرژی نه متناسب با هزینه تولید و توزیع و نه بر طبق ارزش واقعی و محیط زیستی آن تعیین می شود. برق، گاز، آب و بنزین حتی پس از اصلاحات نیم بند قانون هدفمندی یارانه ها (۱۳۸۹) و افزایش نرخها در سالیان بعد، بازهم با یارانه سنگین و فاصله زیاد از استاندارد جهانی در اختیار مصرف کننده قرار دارد. این نظام مصنوعی قیمت گذاری، منطق بازده اقتصادی را از بین برده؛ چرا باید یک شهروند، صنعتگر یا کشاورز در فکر کاهش مصرف باشد وقتی هزینه افزایش مصرف او بسیار اندک است؟
این مسئله در صنایع انرژی بر به وضوح دیده می شود: صنایعی مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی در عمل با انرژی ارزان تولید می کنند و رقابتی غیرواقعی در سطح بین المللی به دست آورده اند؛ اما این رقابت ناشی از نوآوری یا راندمان نیست، بلکه نتیجه سوءاستفاده از منابع یارانه ای و فشار سنگین بر ذخایر ملی است.
عواقب اقتصادی و اجتماعی یارانه های غلط؛ کسی برنده نیست!
ادامه این شیوه یارانه دهی، کشور را با چند چالش همزمان مواجه کرده است:
۱. افزایش کسری بودجه و تعمیق بحران مالی دولت: بخش بزرگی از بودجه صرف تامین کسری عملیات شرکت های دولتی (مانند شرکت ملی گاز و برق) و پرداخت یارانه های پنهان می شود.
۲. کاهش سرمایه گذاری در زیرساخت و انرژی پاک: چون بازگشت مالی برای سرمایه گذاران وجود ندارد، کسی حاضر به سرمایه گذاری در فناوری های نو و انرژی های تجدیدپذیر نیست.
۳. اتلاف منابع و رشد مصرف بی رویه: قیمت پایین سبب شده ایران در دنیا جزو پرمصرف ترین کشورها باشد، بدون این که این مصرف سبب آسایش یا رفاه بیشتر شود.
۴. فشار بر محیط زیست و افزایش آلودگی: مصرف بی رویه سوخت های فسیلی منجر به تولید گازهای گلخانه ای و تخریب منابع طبیعی، جنگلها و هوا شده است.
۵. توزیع ناعادلانه ثروت ملی: بیشترین بهره مندی از یارانه انرژی به ثروتمندان و صنایع بزرگ می رسد، در صورتیکه قشر کم درآمد بهره چندانی نمی برد.
در همین رابطه آرمان کامور، تحلیل گر اقتصاد انرژی و استاد دانشگاه در یادداشتی می نویسد: منطق اقتصادی حکم می کند انرژی نیز مانند هر کالا یا خدمتی، قیمت واقعی و به اندازه هزینه تمام شده داشته باشد. سیاست یارانه ای طولانی مدت در ایران، در عمل تولیدکننده و مصرف کننده را از واقعیات بازار جدا کرده، انگیزه راندمان را از بین برده و عمق بحران را گسترده تر نموده است. حتی اصلاحات نیم بند دهه ۱۳۹۰ هم نتوانست معادله را تغییر دهد، چون ساختار حمایتی، شفاف و هدفمند نبود و اغلب، اعتراضات اجتماعی از تحقق مصوبات جلوگیری کرد.
وی ادامه می دهد: تا آن زمان که دولت جرأت رویارویی با واقعیت را نداشته باشد و جسارت ضروری جهت اصلاح تدریجی و هدفمند نرخها و حذف یارانه های غیرضروری را پیدا نکند، اقتصاد انرژی ایران در سراشیبی نابودی خواهد ماند. درمان این بحران، فقط افزایش قیمت نیست؛ سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی باید بازیابی شود، پشتیبانی از طبقات ضعیف بدون ریخت وپاش و با نظام توزیع هوشمند صورت گیرد، و منابع آزادشده به زیرساخت، آموزش و انرژی پاک هدایت شود. کشورهای توسعه یافته و حتی ترکیه و عربستان، همین مسیر را پیش گرفته اند و امروز دستاوردهای ملموسی نصیب شان شده است.
نقش یارانه در نابودی بازار انرژی های تجدیدپذیر و فناوری نو
وی ادامه می دهد: حدودا هیچ کشوری نتوانسته با یارانه سنگین انرژی فسیلی، از انرژی های پاک حمایت کند یا به توسعه صنعت نیروگاهی نوین برسد. در ایران، سرمایه گذار خصوصی یا شرکت دانش بنیان با معضلی ساده اما جدی مواجه است؛ چرا باید پنل خورشیدی یا توربین بادی نصب کند، وقتی برق شبکه دولتی چندین برابر ارزان تر است و قرارداد خرید تضمینی برق از تجدیدپذیرها دائماً دستخوش تغییر است؟ آمار وزارت نیرو نشان میدهد که رشد ظرفیت نیروگاه های نو در ده سال اخیر حتی به یک دهم رشد روزانه مصرف نرسیده است، در صورتیکه تقاضا برای برق و گاز هرسال رکورد جدید می زند. این رکود نه فقط ناسازگار با اهداف توسعه پایدار می باشد، بلکه کشور را از مسیر جهانی کربن زدایی و مسئولیت های بین المللی دور کرده است.
حلقه معیوب اتلاف و یارانه؛ مصرف بالا، راندمان پایین، آینده ای مبهم
کامور معتقد می باشد قیمت غیرواقعی انرژی، انگیزه ای برای نوسازی تجهیزات خانگی، صنعتی یا کشاورزی باقی نمی گذارد. چرا تولیدکننده باید ماشین آلات قدیمی را جایگزین کند، وقتی هزینه انرژی ارزان و تغییر، دشوار است؟ چرا خانواده باید لامپ کم مصرف یا عایق بندی خانه را انجام دهد، وقتی قبض برق یا گاز عددی ناچیز است؟
در همین حال، مصرف بالای انرژی در صنایع انرژی بر (مانند سیمان و فولاد)، در عمل ثروت ملی را به کالاهایی مبدل می کند که سودشان بیش از تمامی به جیب صادرکنندگان و دلالان می رود. در نهایت، محیط زیست، منابع آبی، و منافع ملی قربانی این سیکل معیوب می شود.
بررسی تطبیقی: تجربه کشورهای موفق در آزادسازی قیمت انرژی
به گفته کامور در کشورهای موفق (مانند نروژ، آلمان و حتی مالزی و اندونزی)، دولت ها با رویکرد تدریجی و حمایت هدفمند، قیمت انرژی را به سطح واقعی نزدیک و یارانه را فقط برای اقشار لطمه پذیر محدود کرده اند. همزمان قسمتی از منابع آزاد شده را به ارتقا زیرساخت، آموزش و توسعه انرژی های پاک اختصاص داده اند.
تجربه ترکیه در دو دهه اخیر، نشان داده برنامه زمان بند اصلاح قیمت ها، سرمایه گذاری در نیروگاه های تجدیدپذیر، بیمه بخش تولید و پشتیبانی از مصرف کنندگانی که از تجهیزات کم مصرف استفاده می نمایند، توانسته تعادل میان رفاه، رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت محیط زیست را تامین کند.
ابعاد اجتماعی و چالش های اصلاح یارانه؛ ترس از شورش تا ضرورت شفاف سازی
یکی از عناصر کلیدی در ماندگاری و ادامه سیاست یارانه ای، هراس دولت ها از تبعات اجتماعی اصلاح نرخها و ناآرامی های احتمالی است. تجربه افزایش قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸ و واکنش های اجتماعی، بازهم در خاطر جامعه و دولت باقیمانده است. اما راهکار چیست؟ کارشناسان متفق القول اند که بدون اطلاع رسانی جامع، شفافیت در نحوه اختصاص منابع و طراحی حمایت های جبرانی هدفمند (مانند پرداخت های نقدی مستقیم یا کوپن انرژی)، کسب اعتماد مردم و اجرای موفق اصلاحات ممکن نیست. تجربه جهانی نشان میدهد اگر مردم بدانند منابع آزادشده دقیقاً کجا صرف می شود و بازتوزیع عادلانه اجرا می شود، تمایل به همراهی بیشتر می شود.
راهکارهای کارشناسی؛ نسخه خروج از دور باطل یارانه انرژی
در جمع بندی نشست مشترکی که میان کارشناسان داخلی و کارشناسان بانک جهانی برگزار شده است چند راه حل کلیدی به دولت ایران پیشنهاد شد که همچون آن می توان به:
۱. هدفمندسازی یارانه ها و تدوین نظام معیشتی جبرانی: پرداخت یارانه فقط به دهک های پایین و نیازمند، ایجاد سامانه فراگیر شناسایی و حمایت مستقیم.
۲. شفاف سازی کامل هزینه و مصرف انرژی: تدوین قبض های شفاف انرژی، ارائه گزارش به مردم درباره ی هزینه واقعی و یارانه پرداختی به هر خانوار و صنعت.
۳. افزایش تدریجی قیمت انرژی تا رسیدن به قیمت تمام شده: برنامه ریزی زمان بند برای افزایش گام به گام با ارائه بسته های حمایتی.
۴. تشویق مصرف کنندگان کم مصرف و نوسازی فناوری: اجرا و توسعه سیستم پلکانی تعرفه ای، معافیت یا پاداش برای افراد و صنایعی که زیر الگو مصرف دارند.
۵. اختصاص منابع آزادشده به سرمایه گذاری زیربنایی و توسعه انرژی پاک: سرمایه گذاری عملی و شفاف بابت توسعه شبکه برق، نوسازی صنعت و پشتیبانی از نیروگاه های تجدیدپذیر.
بحران یا فرصت تحول بزرگ؟
کامور در جمع بندی این یادادشت می گوید: جهان به سوی واگذاری نقش سیاستگذاری به دست بازار و مردم رفته است. ایران برای پرهیز از سقوط به ورطه بحران انرژی، چاره ای جز عبور از سیاستهای فعلی ندارد: باید با شجاعت واقعیت را به مردم بگوید، ادامه حمایت را مشروط و منابع عمومی را در راه توسعه کشور هزینه کند، نه اتلاف. تجربه گرانبهای ترکیه، مکزیک و حتی روسیه باید برای ما آینه عبرت شود. اگر امروز جراحی اقتصادی انجام نشود، فردا هزینه جبران آن چندبرابر خواهد بود و دیگر نخواهد توانست امنیت، آرامش و رفاه نسل آینده را تضمین نماییم.
یارانه ها، قیمت گذاری و سرنوشت انرژی ایران
به گزارش ام آی جی تی به نقل از مهر مهم ترین مانع رشد صنعتی، توسعه پایدار و ارتقا رفاه ملی، سیاستهای یارانه ای و قیمت گذاری غلط انرژی است؛ سیاستی که بالاتر از آنکه به رفاه مردم خدمت کند، به تثبیت دور باطل اتلاف و شکست زیرساخت های اقتصادی و محیطی کشور منجر گردیده است.
دولت اگر جسارت، برنامه ریزی و شفافیت را در دستور کار قرار دهد، می تواند همان منابعی را که امروز هدر می رود، به پشتوانه توسعه ملی و رفاه نسل آینده بدل کند.
منبع: ام آی جی تی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب